एकै चोटि ०४६ सालको राजनैतिक आँधीले शेखरलाई पार्टीका अन्य तल्ला र माथिल्ला नेताहरुसित बाहिर निकालेको थियो । निस्किँदा माहोल धेरै परिवर्तित थियो । पहिले राजनीति गर्नु भनेको ज्यान र बाँकी सबै कुरा दाउमा राख्नु हुन्थ्यो । अहिले राजनीतिमात्र गर्न पनि सकिन्थ्यो, जानेदेखिन् । जेलमै बसेर ब्याचलरसम्म पढिसकेको शेखरलाई अब राजनीति धेरै जान्ने रस मरेको थियो । पार्टीमा पहुँच र चिनजानको आडमा उसले केही पार्टनरहरु मिलाएर स्कुल खोल्यो बिराटनगरमा । बिराटनगर फेरि नयाँ सहर बन्दैथ्यो पहाडबाट मान्छेहरु झरिरहनाले । राजनीतिले खुकुल्याएको वातावरणमा अब साधारण जनता पनि ‘चम्किलो’ र ‘विश्वभरि बिक्ने’ अंग्रेजीमा आफ्ना सन्ततिहरुलाई पढाउन चाहन्थे । फेरि अंग्रेजी भाषामा शिक्षकहरुको अभाव थिएन । भुटानबाट लखेटिएर हजारौंको संख्यामा बेरोजगार शरणार्थी भइ बसेका थिए । उनीहरु कामचलाउ अंग्रेजी जान्दथे, प्राथमिक तहमा विद्यार्थीलाई पढाउन सक्थे, वा पढाउन अवसर पाउँथे । ती शिक्षित शरणार्थी युवाको हविगतमा फेरि पनि आफ्ना निर्णयको तुष्टि पाउँदै अभिभावकहरु भन्थे –“यिनै शरणार्थीले नि त अंग्रेजी जानेर कम्तीमा बिजोक कटा’का छन् !”
शेखरले आफ्नै स्कुलमा काम गरिरहेकी एउटी भुटानी केटीसँग बिहे ग¥यो । भावनाको बान्की परेको अनुहार र वेदनामय जीवनकथा उसको कथामा जोडिन प्रेरणाका कारण बने । शरणार्थीहरुका लागि राष्ट्रसंघीय उच्चायोगले जुटाइदिएको शिविरका छाप्राबाट ऊ उसको डेरामा सरी । उमेको सिँढी उक्लिँदै जाँदा शेखरलाई पनि त्यो समय आइ खड्कियो जब पारिवारिक सुखको न्यानोलाई कोरल्न एउटा हदसम्म खुलापन चाहिन्छ, एउटा चौघेराको संरक्षण चाहिन्छ ।
पहिले बर्गसंघर्षमा जुन अन्वेषकको जस्तो आस्था र उत्साह लिएर ऊ अञ्जान सीमानाहरु भत्काउन र पहिल्याउन लागेको थियो त्यही तन्मयता अब उसले अर्थोपार्जनमा लगाउन थाल्यो । खेतीकिशानी गर्ने गाउँगाउँका आँगनमा चुनाबी अभियानमाझैँ आफ्नो विद्यालयको प्रचारप्रसारमा दौडियो ।
“लु हितमान ज्यू, तपाईंको छोराछोरीलाई मेरो स्कुलमा हाल्नोस्, एक जनाको म पैसा लिन्नँ !”
“हेर्नुस् ! अंग्रजीमा पढाइ हुन्छ । जमाना बदलिएको छ । अन्तर्राष्ट्रिय स्तरको शिक्षा चाहिन्छ भविष्यमा टिक्नलाई ।”
“म के कमाउँला र ? त्यत्रो जेल बसेको मान्छे म ! साधारण मान्छेलाई गुणस्तरिय शिक्षा दिएर आँट हाल्दिन तम्सेको हुँ । ”
ती बाटाको टलकमा टल्केर दक्षिणको सीमानाबाट व्यवसायिक आँखाहरु गुड्दै आउनथाले । जे भए पनि कमैले त्यो महङ्घो आई.सी. बोकेर आउँथे, धेरैचाहिँ यहीँको पातलो एन्.सीं का गड्डाले मोटाएर एन्.सी. जत्तिकै भारी बन्थे र बैंकहरुलाई चकटी बनाएर भ्यात्त बस्थे । ती चकटीहरु टक्टक्याउने कस्को आँट ? तर पनि धानखेतहरु घडेरी भएका थिए, सुनौला बालाहरु उम्रिन आवश्यक नभएपछि सुनको भाउमा गएका थिए । घडेरी मीठो शब्द बन्यो, परिवर्तनको शब्द ।
शेखरले अन्ततः घडेरी किन्यो, प्रकृतिको रहलपहल हरियो खौरेर शहरी उनाउ छाला उम्रेको विराटनगरको एउटा फैलँदो क्षेत्रमा । उसलाई थाहा थियो यो छाला पुरानिँदै जाँदा ऊ विराटनगरको फुक्दै गएको छातिको केन्द्रमै उभिएको हुनेछ । उसको जस्तै अरु पनि घरहरु बन्दै गए । उसका जस्तै अरु धेरै स्कुल खुल्दै गए । अंग्रेजी अझै पनि महङ्घै वस्तु थियो तथापि उत्पादनलाई मागले प्रशस्तै घचेचेकै थियो । यसबीच धेरैले शंका गर्न थाले –यी सबै पसल हुन् । पसल भनेको सुनेर रन्थनिनेहरुले मुख फर्काउन थाले –सेवा ! आफ्नो अडानमा यकिन भने दुईटै पक्षमा थिएन । शेखर पसल र सेवा बीच मनमनै रुमल्लिए पनि व्यवहारमा चाहिँ निर्धक्कसँग आफ्नो मौलिक र तलमाथि हुनै नसक्ने प्राथमिकतामा चल्न थाल्यो –
(क) प्राथमिक ः पसलले प्रेरणा र पुरस्कार जस्ता गुण वहन गरेर सेवाको सम्भावनाको सृजना गर्दछ । अतः यो पहिलो आवश्यकता र अरु सबै कुराको आधार हो । त्यसमाथि यसले किनबेचको दोहोरो पक्षीयतालाई स्वीकार्दछ । किन्न कसैलाई थोडी दबाब दिएको हो ?
(ख) द्धितीय ः सेवालाई प्राथमिक तर्कले नै बहन गरिसकेको हुनाले यसबारे सोच्नु अनावश्य र अव्यवहारिक छ ।
शेखरको पेशागत मनोविज्ञान अन्ततः रेखीय भइछाड्यो जसरी उसको गृहभूगोल अब सीधा र समथल हुनगएको थियो विराटनगरको फक्रँदो छातिमा ।
समय ठप्पझैँ हुनसक्छ भन्ने अनुभूति कमलप्रसादले जागिरको सुरुवाती दिनहरुमै अप्रत्यासित रुपमा भोग्न पाए । बाहिर सबै थोक तुफानी रफ्तारमा चलायमान हुन लागे, प्रजातन्त्र फेरि तीन दशकको कैदबाट फुत्त फुत्केर घाम ताप्न बाहिर आयो । यो जीवले पुरानो फोक्सोले नयाँ श्वास फेर्ने जमर्को गर्दा घरी सकस हुन्थ्यो, घरी हुक्का पारखीले हुक्कामा पाएको जस्तो आनन्दको उत्कर्ष प्राप्त हुन्थ्यो । कमलप्रसाद समयको यो भङ्घालोको घरी बीचमा घरी किनारमा भएको पाउँथे आफूलाई । धनकुटामा हुलाकमा काम गर्दाका यी दिनहरुमा सबैथोक नौला लाग्दथे तर मनभित्र यो सबैप्रति एउटा असीम संका घर गरिरहन्थ्यो, त्यसको ब्रह्माण्ड विस्तार गरिरहन्थ्यो । राजनैतिक मत र विमतिका खिचातानीमा मथिएर उनले पनि लेनिन पढे, माक्र्स पढे, रुसो, कान्ट र कौटिल्यसम्म भ्याए । जति आफू अल्पभाषी बन्दै गए उति रेडियो र पुस्तकपत्रिकासमेतबाट अनेक आवाजहरुको निम्ति भोक बढाउँदै लगे । तर उनीभित्रको त्यो शंकाले जितिरह्यो, कहिले तुष्टि पाउनसकेन । अन्त्यमा उनी आफ्नो आवाजसहित त्यही शंकाको सर्वविलयकारी सन्नाटामा दमित भए । उनी दैनिकीले बाँच्ने जीव बने । कार्यालय छेउको डेराबाट ९ः४५मा अफिसतिर लाग्थे, १० बजे हाजिरी गर्थे, ४ बजे फकिन्थे । दिनभर चिठीको व्यवस्थापनले व्यस्त बनाउँथ्यो । मध्यान्हमा चियानास्ता गर्दा अरु स्टाफहरुसँग समसामयिक कुराकानी हुन्थ्यो तर जब कुनै गम्भीर वा आवेशमय राजनैतिक वा दार्शनिक अवधारणा पोख्ने दिशामा गफगाफ लाग्थ्यो उनले औसतखाले पट्यार महसुस गर्ने बानीको विकास गरिसकेका थिए । बिराटनगर बस्ताका दिनहरुमा उनले महसुस गर्ने गरेको असुरक्षा र लघुताभाष अहिले महसुस नगर्नाले पनि हुनसक्छ उनलाई अब आफ्नो अस्तित्वको चौघेराहरु, परिमितिहरुभन्दा बाहिरका कस्तै कुराहरुले पनि छुन सक्तैनथे । ती चौघेरा कसरी बनेका छन्, उनको स्वकेन्द्रभन्दा कति वरपर फैलिएका छन्, त्यसबारे चाहिँ उनी सोच्न चाहँदैनथे । बस् ती चौघेराहरु छन् भन्ने अनुभूति उनको लागि काफी थियो । तर यी चौघेराहरुले बाहिरका हुण्डरी धेरै याम नथेग्न सक्थे पनि होलान् र कमलप्रसाद भित्री संवेदनामा छोइएर कुनै दरिलो प्रतिक्रियासहित बाहिर निस्किन्थे पनि होलान्, केवल एउटा व्यक्तिको आगमनले उनको जीवनको यो गतिलाई यथावस्थामा जोगाइरहन ठूलो टेवा पु¥यायो ।
कमलप्रसादले डेरा बसेको घरमा अर्को एउटा व्यक्ति डेरा बस्न आयो । एक दिन कोठामा पस्ने अनुमति माग्दै उसले सोध्यो – “चेस खेल्नुहुन्छ ?” त्यसपछिका हरेक सनिबार उनीहरु सेता–काला वर्गहरुको खेलमैदानमा खुब एकाग्रताकासाथ आफ्ना समशक्तिवान् पल्टनहरु भिडाउन थाले । प्रवेशसँग बढेको कमलप्रसादको यो मित्रता उनीहरुको अर्को साझा लक्ष्य निर्माण गर्न निर्णयकारी बन्यो ः अधिकृत तहमा पुग्ने । लोकसेवा आयोगको परीक्षाको फारम भर्न गएपछि उनीहरु भोकनिन्द्रा बिर्सेर अधिकृत तहको पाठ्यक्रम अनुरुप अध्ययनमा तल्लीन हुन थाले । धनकुटा आएर आर्थिक स्थायीत्वको चैनमा माकुराको जालोमाझैँ स्थिर भइ बसेका कमलप्रसादको मन प्रवेशको महत्वाकांक्षी प्रवृत्तिले संक्रमित भइ प्रतिस्पर्धा गर्ने भावनाले आन्दोलित भयो । चिनजान हुँदाका सुरुवाती हप्ताहरुमा घन्टौँ चेस खेलेर विताउने यो जोडी अब मुस्किल प्रश्नहरु खोज्दै एकअर्कालाई सोध्दै गर्न थाले ।
प्रवेश महोत्तरीतिरको युवा थियो जसको परिवारमा सरकारी जागिर खानु र त्यसका पदीय खुड्कीलो चढ्नुलाई केवल सामाजिक–आर्थिक उत्थान नभइ कुनै धार्मिक महत्व राख्ने स्वर्णिम सिँढीका पवित्र तह उक्लिनुझैँ हेरिन्थ्यो । दिक्कलाग्दो एकनासे दैनिकीमा लठ्ठिएर जमेको कमलप्रसादको मनस्थितिलाई प्रवेशको उदेकलाग्दो दत्तचित्तताले अत्यन्त स्वागतयोग्य नवीन अध्यायमा पाइला टेकाउन अनयासै उत्प्रेरित गर्न पुग्यो । हुलाकमै महोत्तरीबाट सरुवा भएर आएको प्रवेश र कमलप्रसाद सँगै खानपिन गर्नेदेखि लिएर परीक्षाको तयारी गर्दा पाठसमेत योजनाबद्ध तबरले भाग लगाएर पढ्न थाले । एकदिन कमलप्रसाद इतिहास पढेर प्रश्नहरुसहित तयार हुन्थे भने त्यसदिन प्रवेशको भूगोल पढ्ने पालो हुन्थ्यो । अघिल्लो दिन भूलोल पढेर तयार भएका कमलप्रसाद आज प्रवेशका भूगोलका प्रश्नहरुको प्रहार खप्न तयार हुन्थे अनि प्रवेश उनका ईतिहासका प्रश्नहरुको ।
प्रश्नहरु सकिएपछि छिप्पिँदै गएको रातमा प्रवेशको कोठाको पातलो जुटको झल्ला ओछ्याइएको भुईँमाथि चकटीमा पलेंटी कसेर बसेका यी दुईबीच अलिक व्यक्तिगत कुराकानी चल्नथाले ।
“प्रवेशजी, तपाईँ एक्लो छोरो पर्नु भयो क्यार हैन ?”
प्रवेशले दुब्लो शरीर सोझ्याउँदै उसको मोटो चश्माबाट हेर्दै भन्यो –
“एक्लो छोरो हुँ ! तर एउटी बहिनी छे, आमा हुनुहुन्छ ।”
बाबुको उल्लेख नपाएर कौतुहलतामा अलिक सावधानी नतौलिइ कमलप्रसादले बाबुको बारेमा सोधेका थिए ।
प्रवेशले सविस्तार धेरै कुरा बतायो, कमलप्रसाद धीर श्रोता भइ सुन्दै गए । प्रवेश जन्मेको बर्षदिन नबित्दै उसका बाबु वेपत्ता भएछन् । कहाँ गए, के भयो कसैले यकिन गर्न सकेन । पुनः गर्भवती भएकी भएकी उसकी सोझी आमाले आफन्त, चिनजान सबैलाई गुहारेर उनका श्रीमानको खोजीपत्तो लगाउन हारगुहार गरिन् । पछि एक जना जान्नेबुझ्ने आफन्तले पत्ता लगाउँदै जाँदा प्रवेशका बा भूमिगत राजनीतिमा सक्रिय रहेछन् र त्यसै आशंकामा एउटा प्रहरी कारवाहीमा मारिएका हुनसक्ने भन्ने भनक पाए । साधारण खेतीकिसानी र घरायसी सरसामानको खुद्रा व्यापार गर्ने आफ्ना श्रीमान्बारे यस्तो जानकारी पारै केही बुझ्नै नसकेर जिल्लिइरहेकी उसकी आमा एकाएक घरमा प्रहरीको एउटा जत्था आएर अनेकखाले नबुझिने धम्कीहरु दिँदा साह«ै भयभीत हुनपुगिन् । तथापि, श्रीमान्को मृत्युपश्चात् पारिवारिक सम्पत्तिबाट आफन्तहरुको जालझेलले प्रताडित भएर आफ्ना दुई सन्तान कष्टले हुर्काउँदा उनले अलिअलि गर्दै आफ्नो समाजमा सरकारी पद र प्रतिष्ठाको झण्डैझण्डै छुनै नसकिने उचाइबोध गर्न थालिन् । छोरोलाई उच्च पदको हाकिम् बनाउने उनको अभिलाषा उनको विधवा जीवनकै एक मात्र लक्ष्य र रङ्ग बन्नपुग्यो । अहिले आएर प्रवेशले साँच्चै त्यो मातृस्वप्नलाई वहन गर्ने दृढता देखाएको थाहा पाएर कमलप्रसाद भावुक भए । कमलप्रसादलाई उनको साथीको लक्ष्य किटान अघि आफ्नोचाहिँ दिशाबोधविहीन र गहिराइविहीन लाग्यो ।
परीक्षाहरु आए र गए । प्रवेशमाथि असफलताको मार निकै कडासँग पर्न थाल्यो । असफलता उसलाई क्यान्सरलेझैँ खान थाल्यो । ऊ हरदिन हरप्रयत्नलाई संशय र भयसाथ हेर्नथाल्यो । सुरुसुरुमा आफ्नो साथीमा यस्तो चाला देखापर्दा कमलप्रसादले ठट्टामा उडाउन खोजे तर प्रवेशको मानसिकता भयले अत्यन्त संकुचित हुँदै जानथाल्यो । उसलाई खानमा मन भएन र अझ दुब्लाउन थाल्यो । रातभर पढ्नाले दिनभर अनिदो अनुहार र राता आँखा देखाएर हिँड्दा मानिसहरु उसलाई शंकाको दृष्टिले हेर्नथाले । अफिसमा कसैकसैले मजाक उडाएको सुनेर कमलप्रसाद क्रोधत हुन्थे ।
“यो प्रवेश बडो चम्बु छ । आँखा भुङ्ग्रोझैँ होउञ्जेल पिउँदोरै’छ तर साला एक रत्ति गनाउँदैन !”
हुँदाहुँदा प्रवेश सामान्य सरसफाइमा समेत चुक्न थाल्यो । महिनौं ननुहाउने र कसैसँग नबोल्ने गर्न थाल्यो । सल्लाह र सुझाव दिँदादिँदा थाकेपछि कमलप्रसादले प्रवेशको घरको ठेगानामा चिट्ठी पठाए ।
चिट्ठी पठाएको चार दिनपछि साँझमा आफ्नो कोठामा खाना तयार गरिरहेका कमलप्रसादको ढोकामा कसैले ढक्ढक्यायो । छेस्किनी नलगाइ केवल ढप्क्याइएको ढोकाको दैलोमा एउटी युवती उभिएकी थिइ । उसले कमलप्रसादले उसतर्फ हेर्नासाथ मुस्कुराउँदै नमस्कार गरी ।
“म प्रवेश दादाकी बहिनी कुशुम । यहाँको चिठ्ठी पाएर दाजुको बारेमा थाहा पाएँ ।”
कुशुमलाई भित्र आउन अनुरोध गर्दै स्टोभलाई दम दिन छाडेर उठ्दा कमलप्रसाद सन्ध्याको गाढा रङ्गमा सुरक्षित मान्दै लजाए । आफ्नो साथीको चिन्ताभन्दा पहिलो पटक कुनै युवती आफ्नो उदासीको कुहिरो रुमल्लियरहने कोठामा प्रवेश गरेको घटनालाई ग्रहण गर्न लागिपरेको पाए कमलप्रसादले आफूलाई । झिमिक्कै साँझ परेर स्टोभको हुँकारमय उज्यालोबाहेक कोठा अन्धकारमय भएकोले उनले त्यो युवतीलाई स्पष्ट प्रकासमा हेर्न भनेर मैनबत्ती बाले ।
“प्रवेशजी एकाएक लोकसेवाको परीक्षालाई गर्–कि–मर शैलीले हेर्न थाल्नुभो । अचेल खानपिउन नै छोडेपछि भने मैले चिठ्ठी लेख्नु नै उचित ठानें । ” कमलप्रसादले कुराकानीलाई गम्भीर र त्यसमा आफूलाई सान्दर्भिक बनाउन थाले । कुशुम उनका प्रत्येक हिच्किचाहटमय अल्पविरामयुक्त वाक्यांसहरुको शिलशिलामा एकाग्रता र सम्मानसूचक “हजुर” भन्दै जान्थी । प्रवेशका बारेमा उनले भनेका प्रत्येक कुराभन्दा पनि कुशुमले ती सुनेर जनाउने प्रतिक्रिया, उसका भावभङ्गिमा कमलप्रसादका लागि पहिलो चाखको विषयवस्तु बन्न पुगे । कुरा गर्दै जाँदा कमलप्रसादलाई यो कोमल नारिमा अनावश्यक पीरको बोझ नहालिदिने चाहना प्रखर भएर आयो र उनी यथार्थ र तर्कपरक कुरा गर्न भन्दा पनि आत्मविश्वासी र आस्विस्ति दिलाउने खालका कुरा गर्न थाले । उनले सबैथोक बताइरहँदा कुशुम आफू बसेको स्थानमा अद्भूत गाम्भीर्यको आभा प्रवाहित गर्दै कमलप्रसादलाई रहस्यमयी आनन्दको प्रतिज्ञाले आकर्षित गरिरहेको विशिष्ट व्यक्तित्वको प्रतिमूर्ति प्रतीत भइ । आफ्ना एक मात्र दाजुको दुर्दशाले आफूमाथि मिल्काएको हतासा दबाएर संयमित भइ धनकुटा आउनुको लक्ष्य प्राप्तिमा एउटा भरपर्दो सहयोगी जुटाउने प्रयत्नमा रहेकी यो तरुण युवतीलाई के थाहा यस अञ्जान पुरुषको मनभित्र उसको आगमन र बातचितले गराएको हलचल !
कमलप्रसादले प्रवेश र कुशुम दुबैलाई आफ्नै भान्सामा खाना तयार गरे । कुशुमले सहयोग गर्ने इच्छा देखाए पनि उनले सहसा इन्कार गरिदिए । पालैपालो एक–अर्काको भान्सामा खाना खाने गरेका भए तापति पछिल्लो महिनादेखि त्यो क्रम रोकिएको थियो र प्रवेश सधैँ कमलप्रसादको पाककलाको शरणपर्दै आएको थियो । यो सन्ध्या कुशुमको आगमनले कमलप्रसाद आफ्नो पाककलाबारे अतिरिक्त सचेत र संवेदनशील भएका थिए ।
भोलिपल्ट बिहान प्रवेश सबेरै उठेर कुनै पुस्तक च्यापेर कुना परेपछि कुशुमले पुनः कमलप्रसादको ढोकामा विस्तारै ढक्ढक्याइ र उनको ध्याना खिँची । उसलाई दैलोमा अघिल्लो सन्ध्यामाझैँ देखेर कमलप्रसादले भित्र बोलाए । बिहानै जागेदेखिको यस पलको प्रतीक्षा अहिले सोचे अनुरुप पूरा हुँदा उनले महसुस गरेको भित्री उद्धेलन सकभर लुकाउने प्रयत्न गर्दै उनले कुराकानी सुरु गरे ।
“आमालाई निकै चिन्ता भयो होला । मैले चिठ्ठीमा धेरै प्रष्ट्याउन पनि मनासिब ठानिनँ ।”
“उहाँ त चिठ्ठी पाउनेवित्तिकै हिँड्न हतारिनु भा’को थ्यो । तर मैले म जान्छु, सामान्य कुरै होला भनेर थामथुम् पारें । यहाँ दाजुको चाला यस्तो छ ।”
कमलप्रसादलाई थाहा थियो एउटी युवतीलाई एक्लै यति टाढा आउने निर्णय दिन पक्कै उसकी आमालाई कति गाह«ो परेको थियो । मनमनै उनी कुशुमको आत्मविश्वासले प्रभावित भए ।
“आमालाई आ.वा. गरेर ठिकै छ भनिदिनु पर्ने ।”
यसो भनेर कुशुम शिर नत पारी कुर्सीको खुट्टाहरुतिर हेर्न थाली । यति धेरै सहयोग गरिसकेको मान्छेसँग पुनः सहयोग माग्न हिच्किचाएको कुरा कमलप्रसादले बुझ्न लेसमात्र पनि ढिलो गरेनन् ।
“धन्दा नमान्नुहोस्, चिया खाएर म तपाईँसँग दूरसञ्चारको कार्यालय साथी जानेछु ।”
कुशुमले अरु व्यक्तिलेझैँ कम परिचित मान्छेसँग सहयोग माग्ने अनि तत्कालै “तपाईंलाई दुःख दिएँ है” भनेर चासो देखाउने ढोंग गरिन । केवल शिर उठाइ अनि एक पल कमलप्रसादका आँखामा आफ्ना आँखा जुँधाइ । कमलप्रसादले उत्तेजित स्पन्दनबीच ती आँखाको भावमा स्पष्ट देखे, विश्वास र आभार ।
“म चिया तयार गर्छु ” भन्दै ऊ ढोका तानेर फुत्त प्रवेशको कोठातिर लागि ।
-0-0-0-
कुशुमले आफ्नो दाजुको हेरचाह गर्न आएको हप्तादिन वितिसक्दा पनि प्रवेशमा कुनै सुधार देखिनुको सट्टा उल्टै विपरित गति लिन थाल्यो । कुशुम आए पछि त अझ दिनभर कोठाबाट बाहिरै ननिस्किने, बोल्दै नबोल्ने, उदास र दुखित अनुहार लिएर ओच्छयानमा लम्पसार परिरहन थाल्यो । उसलाई खाना खान पनि अनेकौँ पटक घच्घच्याउनुपथ्र्यो । यसबीच कमलप्रसादले आफ्नो साथीको अवस्थामा सुधार ल्याउन भरसक्य मद्दत गरिरहे । कहिले उनलाई खाना खान मनाउन त कहिले चेस खेल्न बोलाएर उसलाई कोठा बाहिर निस्क्नि उत्प्रेरित गर्न उनी र कुशुम अत्यन्त उत्साहित भएर उसको अगाडी अफिसमा भएका नयाँ गतिविधि, धनकुटा बजारमा चलिरहेको कुनै मेला आदि प्रसंगबारे कुरा गर्थे । तर प्रवेश उदासी र निराशा खोपिएको प्रस्तर मूर्तिझैँ उही चुपचाप रही आफ्नो वरिपरी भारी अन्धकार फैलाएर धुम्धुम्ती बसिरहन्थ्यो । दुई–दुई दिनमा आमालाई आ.वा. गरेर सान्त्वना दिइरहन कुशुमलाई कमलप्रसाद साथी गइरहन्थे । जाँदाआउँदा बाटोमा उनीहरुका बीचमा वित्ने शब्दविहीन पलहरु अनयासै दिनप्रतिदिन न्याना बन्दै गइरहेका थिए । घरीघरी कमलप्रसाद आफ्नो साथीको अवस्थाप्रति दुखित हुनुभन्दा पनि उसको त्यो अवस्थाले उनलाई कुशुमको सान्निध्य जुटाइदिएकोमा आफ्नो भाग्यप्रति कृतज्ञ भइरहेको पाउँथे र यसले उनलाई लज्ज्ति र दोषीझैँ बनाउँथ्यो ।
एक साँझ कार्यालयबाट फर्किरहेको बेला उनले कुशुमलाई बाटामा आफूतिर आइरहेको भेटे ।
“आज प्रवेशजीको विदा दुई महिनासम्मको लागि भनेर मिलाइदिएँ । अहिले कता हिँड्नुभएको ?”
हातमा एउटा कामकाजी झोला बोकेकी कुशुमले भनी,“तल्तिर यसो मासु किन्न जान लागेकी थिएँ । आज दिउँसो दाजुले धेरैबेर कुरा गर्नुभयो । परीक्षाको बारेमा पनि केही भन्नुभएन । मात्र हाम्रो सानाको कुरा गर्नुभो । अनि फेरि थाकेझैँ ओछ्यानमा पल्टिहाल्नुभो । यसो तागत देला भनेर मासु लिन हिँडेकी ।”
कमलप्रसादले यो विवरणमा हर्ष मान्नुपर्ने कारण देखेनन् । कुशुमलाई प्रवेशको त्यस्तो व्यवहारले कस्तो प्रभाव पारेको थियो त्यो पनि खुट्याउन सकेनन् । कुशुम आफैँ अन्योलित लाग्दथी । फ्याट्टै भन्न नसके पनि ती दुबै प्रवेशको निराशा सामान्य रुपले वादल लागेको दिन मात्र नभइ विक्षिप्तताको सदाबहार मौषम बनेको कुरामा पक्कापक्की भइसकेका थिए । कमलप्रसाद अघिल्लो दिनदेखि प्रवेशलाई उपचारको निम्ति लैजाने सोच बनाउन कुशुमलाई भन्न खोज्दै थिए तर कुशुमलाई अनाहकमा अत्याउन नचाहेर तथा कथम्कदाचित् आफ्नो दाजुबारे तल्लो मूल्याङ्कन गरेको ठान्दै ऊ क्षुब्द होली भन्ने डरले त्यसो भन्न सकेका थिएनन् ।
“मासु पसल देख्नु भएको छ त ?” कमलप्रसादले सोधे ।
“तलतिर बाटैमा छ भन्थिन् घरभेटी आमा ।”
“हिँड्नुस् न त म पनि बेकामे नै छु ।”
डेरा फर्किंदा अँध्यारो हुन लागेको थियो । घरपटी आमै आँगनमा छिमेकका प्रौढ महिलाहरुसँग बत्ती कात्दै गाउँको मन्दिरमा लगाइन आँटेको पूजाका तयारीका बारेमा के–के कुरा गर्दै थिइन् । कमलप्रसादलाई पछ्याउँदै कुशुम पनि सिंढीको खुड्कीलो लसुलुसु चढी र दुबै माथिल्लो तलामा पुगे । उनीहरु दुबै अचेल घरपटी र छिमेकीहरुका खिसिटिउरी र चियोचर्चोका केन्द्रविन्दु बन्न लागेका थिए । त्यसैले अरुले देख्ने गरी उति बोलचाल गर्दैनथे । आमनेसामने ढोका भएका उनीहरुका कोठाहरु भने ती दुबैलाई दुई–कोठे घरको साझा र समान अंगझैँ लाग्नथालेका थिए । प्रवेशले ढोका बन्द गरेर बसेको देखेर कुशुम छक्क परी र ढक्ढक्याउन थाली । निकै बेरसम्म पनि ढोका नखोलेपछि कुशुम विचलित भएर कमलप्रसादको कोठाबाट उसलाई बोलाएर ल्याई । दुबैले धेरै पटक बोलाए पनि प्रवेशले चुईंक्क आवाज निकालेन । गाढा हुँदै गएको सन्ध्याको अन्धकारले उनीहरुलाई भयको बाक्लो कुहिरो बनेर छपक्कै छोप्यो ।
ढोकामा आग्लो लगाएको थिएन। बलियोगरी दुईचार पटक धकेल्नासाथ कमलो छेस्किनी टुट्यो र ढोका कोठाका भित्तामा बज्रेर खुल्यो । अनि विरलै उज्यालो पसको त्यो कोठामा जुन दृश्य उनीहरुले देखे त्यसले उनीहरु दुबैको हंस अपर्झट ह¥यो । मानिसलाई विपत्ति र शोकले छुन लेसमात्र प्रष्ट हुँदा पनि पुग्दोरहेछ । त्यो कोठा जति नै अन्धकारमा डुबेको भए पनि माथि काठको विममा डोरीको सुर्कनोबाट घाँटी अँठिएर झुण्डिएको शरीर प्रवेशकै भएकोमा कुनै शंका थिएन । त्यसै गरी, त्यो नश्वर काया प्राणविहीन भइ चिसिइसकेकोमा कुनै दुविधा थिएन । तल जरामुनि बञ्चरोले छिनालेपछि विस्तारै हावामा खस्तै भुईंमा गड्याम्म लड्न लागेकी, रुखजस्ती कुशुमलाई पाखुराले च्यापेर बाहिर निकाल्दै कमलप्रसाद बार्दलीमा पुगेर फोक्सोभरि भरिएको मृत्युको आहतलाई बिँडीको धुवाँलाईझैँ फ्याँक्न बडबडाए । उनका शब्दहरु आकारविहीन, धुवाँझैँ आँगनभरी, छेउछाउ फैलिएर अलिअलि सबैका फोक्सामा पस्तै, पोल्दै ।
-0-0-0-
पहिलो सन्तान जन्मिँदा शेखरले जीवनको गतिले अब नयाँ मियो पाएको अनुभूति ग¥यो । कोशी अञ्चल अस्पतालको बेडमा आफ्नी आमा छेउ निदाएकी बच्चीलाई पहिलोपटक देख्ता उसका आँखाबाट हर्षका आँसु बगे । यो जटिल भावनाले उसलाई जबरजस्त हाँकिरहेको थियो र ऊ आत्मनियन्त्रणविहीनझैँ भएर प्रभावित बन्न पुगेको थियो । त्यस दिन पछि उसलाई उसका पाइलासमेत अलि च्याप्टो र जमिनमा बसेका अनुभूत हुनथाले । तर उसको यो आह्लाद यसरी शुद्ध सन्तुष्टिको र निर्धक्क पारिवारिक मंगलको घमाइलो दिनमात्र भइरहन सकेन । सुत्केरी भएको महिनौंसम्म पनि भावनाको मनोदशा उज्यालिएन, शेखरप्रति ऊ धुम्म कुहिरो लागेको हिउँद बनिदिई । छोरीको आगमनले नयाँ जिम्मेवारीहरुमा व्यस्त बनेकी उनीहरुलाई आफूहरु एक–अर्काप्रति चिसिँदै गएको अनुभूति हुँदाहुँदै पनि एक–अर्कासँग यसबारे खुलेर छलफल पनि गर्न सकेनन् ।
झण्डै बर्षदिनसम्म शारीरिक योगबाट बञ्चित रहेपछि कुनै अपर्झट घटनाझैँ एक रात उनीहरुले पुरानो आत्मियताको भाका पक्रिए र प्रेमको यज्ञमा आगो सल्काए । तर यो यज्ञाग्निले अस्पष्टतामा लुकेको जेजति आशा थियो, त्यो सबै समाप्त पारिदियो । उनीहरुको बीचमा न पराल थियो न आगो । बर्षदिनको उष्णताले भिजेका दाउराझैँ आगो बाल्दा धुवाँले दुबै निसास्सिए ।
भावना दोस्रो सन्तानले गर्भवती हुँदा शेखर र उसको दाम्पत्य जीवन दैनिक त्राडना बन्ने स्तरमा पुगिसकेको थियो । चर्काचर्की र सहज मिलापका े सम्भावना नै नदेखेर निराश भइरहेको शेखर स्कुलमै धेरै व्यस्त हुन थाल्यो । उसलाई साँझबिहानका क्षणहरुमा छोरीको हेरचाहमा बाहेक अरु सबै कुरामा कुनै गह«ुङ्गो भारले थिचेको अनुभूति हुन्थ्यो । भावनाको मनमा उसप्रति लेसमात्र पनि प्रेम बाँकी रहेको उसलाई आशा थिएन । तर यो भन्दा पनि बढी उसलाई त आफ्नो हृदयमा समेत निर्विकल्प पीडा खेप्दा बसेको उनीहरुको पिरती गलत समयमा गलत योग साबीत भएको थियो । के त्यो साँच्चै प्रेम थियो ? शेखर अक्सर यो प्रश्नले ग्रसित हुन्थ्यो, “तँ आँसु पुछ्ने हात र ढुकढुकी सुनिदिने कान भइस् । तँ भोकमा भान्साको आस्वासन भइस् ।” अनि फेरि विवेकले तराजुलाई स्थिर बनाउन लगाउँथ्यो— “एउटा दुर्बल फूल सुम्सुम्याएर आफूलाई बलियो ठम्याइस् । आनन्दित भइस् । यसैलाई प्रेम ठान्ने भूल गरिस् । आफ्नै मनलाई सुम्सुम्याइरहिस् ।”
दोस्रो सन्तान पनि छोरी नै जन्मिइ । बिवाहित हुँदाका सुरुवाती दिनहरुमा शेखर र भावनाले दुई सन्तान जन्माउने निश्चय गरेका थिए । त्यो निश्चय साकार भइसक्दा विडम्बनावस् उनीहरुका बीचमा यो उपलब्धिको पूरापूरा हर्षमय बोध गर्नलाई ऐक्यता नै बाँकी थिएन। पुनः त्यो नवजात शिशुलाई अस्पतालको सैय्याबाट उठाउँदा शेखर पूरै अन्योलित भएको थियो । तर आफूलाई सम्हाल्दै, कोठै थर्काएर रोइरहेकी बच्चीलाई हत्केलामा अड्याएर उसले मुस्कुराउँदै सोचेथ्यो, “विस्तारै, विस्तारै बादल हट्नेछ । विस्तारै, विस्तारै भवितव्य टर्नेछ । विस्तारै आकाश छ्याङ्ग हुनेछ ।”
उसले छोरीको नाम स्नेहा राख्यो हृदयको उत्कट कामनाले भरिएर ः बर्षाकी बहिनी स्नेहा ।
शेखरले अन्ततः घर बनाउने पैसा जोरजाम ग¥यो । उसले चाहेजस्तो गरी उसको दाम्पत्य जीवन सौहार्द र आत्मियताको अग्लो लिकमा कहिल्यै उक्लिन सकेन । उल्टै यही कामकाजी चालामाला उनीहरु अफिसमा काम गर्ने एउटै विभागका कारिन्दाझैँ श्रीमान्श्रीमती भएर बर्षा र स्नेहालाई हुर्काउन थाले ।स्नेहालाई स्कुल हाल्दिनासाथ भावना घरबाहिर सक्रिय हुनथाली । भुटानी शरणार्थीको हितसम्बन्धमा कार्यक्रमहरुमा सहभागी हुने र समूहहरुमा आबद्ध हुनथाली । छोरीहरुको हेरचाहमा शेखर नै बढीभन्दा बढी अभिभावकत्व वहन गर्न थाल्यो । अनौठो लाग्थ्यो उसलाई कि ऊ भावनासँग यसबारे विवाद गर्न भन्दा कृतज्ञता महसुुस गर्न थालेको थियो । छोरीहरुसँग ऊ गाँठो परेको आफूलाई बेरोकटोक खुकाल्न सक्थ्यो । बर्षाले बाबु र आमाबीचको खालीपनलाई अनुभूत गर्न थालेकी थिई र उसका प्रश्नहरु अलिक सावधानीपूर्ण हुन्थे । एक दिन करेशामा पानी पटाइरहेको बेला उसले सोधी—
“बाबा, मम्मीले बारीमा पानी पटाउन मिल्दैन है ?”
“किन छोरी ? कसले भन्यो ?”
अनि एक छिन गम खाएर —“मम्मी त भुटानी अरे नि त !”
-0-0-0-
सुब्बामा पास हुनु सजिलो कुरा थिएन तर कमलप्रसादलाई सुब्बा नहुनु अझ कठिन प्रतीत भयो र उनका सैयौं दिनहरु त्यही नहुनुको अवज्ञा साकार पार्न हजार तथ्य र तरङ्गहरुको जाग्रत स्वप्न भए । जब पास भएको खबर पाए उनी पुनः अर्को दौडाहामा निस्किए । काठमाण्डौ आएर परीक्षा दिंदा उनले निश्चय गरिसकेका थिए कि उनको त्यो सफलतासँग अर्को डोरी पनि गाँठो पर्नु पर्छ, कुशुमको जिन्दगी उनको जिन्दगीको डोरीमा बाँधिनुपर्छ । धनकुटामा कुशुमको गमन जुनखाले निश्तब्ध आकस्मिकतामा हुनपुग्यो, त्यसको प्रतिध्वनिले कमलप्रसादलाई भित्रैदेखि हल्लाइदियो । महिनौंसम्म उनीहरुका बीच सोधखोज, पत्राचार हुन सकेन । जीवनमा घटेको विनाशको एउटा हुरीले उसलाई स्वात्तै उडाएर लग्यो कमलप्रसादबाट । यो अपर्झटको विछोडले, यो विछोड गराउने हुरीको तोडले कमलप्रसाद सन्न भएका थिए । जसोतसो दाहसंस्कार गराउँदा, प्रहरी सोधपुछलाई टारिसक्दा, त्यो डेरा, त्यो सानो पहाडी सहर बसिसाध्य रहेन ।
काठमाण्डौको डेराबाट महोत्तरी पत्र पठाएपछि उत्तर आउन चार दिन लाग्यो । उनले के लेखेका थिए ? ती अक्षर यी चार दिनमा दश टाउके रावणझैँ अनेक टोनका स्वरको अनुहार लिएर उनका मगजभरी लाखे नाचिरहे । घरीघरी त प्रतीक्षाको खुल्दुली र हुटहुटीले बल्किएर उनी उत्तर आउनुको ढिलाइ उनीप्रतिको दुत्कार भन्ने अर्थ लगाउन पुग्थे र हिनताबोधले थिचिन्थे । घरी चिठ्ठी आउनुको अवधि औसतमा यत्ति नै हो भन्ने निश्चय गरेर धैर्यताको अधीनस्थ हुन्थे । अनेक तर्कनाहरुको पीङमा मच्चिँदामच्चिँदै चिठ्ठी आयो र उनी दौडे काठमाण्डौको चिसो छिँडीको गुप्तबासबाट महोत्तरीको न्यानो फैलावटतर्फ । उत्तर छोटो थियो तर हृदय झलमल्ल बनाउने, अलिक कुटिल, अलिक हसाउने ।
“. . . बिर्सिनुभो भन्ने ठान्दैथिएँ । भेट त के होला र ! . . .”
कुशुमको घरको छेउमा मकैबारी हुर्किएर काँधभन्दा अग्ला भइसकेका थिए । एकापट्टि फराकिलो आलीमा कमलप्रसाद र कुशुम हात समाएर एक–उक पाइला संयुक्त श्वाशप्रश्वाशझैँ चलिरहेका थिए । साँझमा किराहरु कराउने, वस्तुभाउ फर्काउने बेला हुन लागेको थियो । हावामा थोरै उष्ण ताप थियो । कमलप्रसाद आज कुशुमकै घरमा बास बस्तै थिए । कुशुमकी आमाले नै अनुरोध गर्नुभएको थियो । वहाँको भङ्गिमामा कमलप्रसादप्रति कृतज्ञता झल्किन्थ्यो । कमलप्रसाद त्यस्तो भावना कुशुममा देख्न चाहदैनथे । उनलाई सबै कुराको निक्र्यौलमा पुग्नुभन्दा अगाडी कुशुमसँग यसबारे हृदय सफा पार्नु थियो । तर अहिले कुशुमको हात आफ्नो हातमा लिएर हिँडिरहँदा उनी कुरा सुरु गर्न अक्मकाइरहेका थिए । एकाएक कुशुम आलीमा थचक्क बसी र कमलप्रसादलाई पनि बस्न ईशारा गरी ।
“कुशुम, तिमी र मबाट मात्रै . . .।” कमलप्रसाद पुनः अक्मकाए । कुशुमले उनका तिर अनुहार फर्काइ तर भुईँमा हेरिरही । “हामीबीचबाट मात्रै नयाँ सुरुवात मानौं न है ?” कुशुमले कमलप्रसादको हातलाई जोडले दबाइ । यो दबाबले सबै हिच्किचाहट भगाइदियो । यो दबाबमा समर्पण र बुझाइ दुबै थियो । कमलप्रसाद कुशुमको समीप आए र उसको केशलाई मुसार्दै आफ्नो छातिमा टँसाए । उसको केशरासिलाई चुमे र भने, “ म छिट्टै जन्ती लिएर आउँछु । ” कुशुमले शिर उठाएर कमलप्रसादका अश्रुमय आँखामा आफ्नो अश्रुमय मुहार प्रकाशित गर्दै भनी, “छिट्टै गर्नुहोस् ।” अनि उनलाई गम्लङ्ग अंगालो हालेर निक्कैबेर रोई ।
कमलप्रसाद कुशुमको घरमा ती रात बास बसे । अरु दुई साँझ कुशुम र कमलप्रसादले नवप्रेमीप्रमिकाझैँ अनेक बातचित गरेर बिताए । हप्तादिनमा बिहेको कुरा छिनियो र इलामबाट जन्ती आउने निश्चय भयो । विवाहका परम्परागत रिवाज पूरा गरेर एक हप्तापछि यो युगल जोडी काठमाण्डौ लाग्यो ।
-0-0-0-
विहान उठेपछि कमलप्रसादले नै सुरुवात गर्दै भने— “शेखर, म तिमीलाई तिमी नै भन्छु है ।” शेखरले पनि ठूलो बोझ हरेको जस्तो गरी खुइय ग¥यो र भन्यो —“हुन्छ यार् ।” उनीहरु वरण्डामा बसेर चिया पिइरहेका थिए । एकैछिनमा पत्रिका ल्याउने केटोले गेटबाहिरबाट पत्रिका हु¥याएर आँगनमा फ्याँक्यो । कमलप्रसाद दौडिए जस्तो गरी तल गएर पत्रिका लिएर आए । त्यसका चार पानामध्ये दुई आफूले पढ्न थाले, दुई शेखरलाई दिए । बर्षौं अगाडी बिराटनगरमा डेरा बस्ता परीक्षाको नोट बाँडेर पढेको सम्झना भयो दुबैलाई । दुबैले खुलेर कुरा गर्न थाले त्यस बेलाका, यो बेलाका, सबै बेलाका, बिना शिलशिला, बिना हतार ।
(समाप्त)
